از خودکفایی تا واردات؛ سرگذشت پرچالش بنزین

به گزارش انرژی و نیرو، تولید و مصرف (۱۴۰۴- ۱۳۹۸) بررسی آمار رسمی نشان می‌دهد در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۴ روند مصرف بنزین در ایران به شکل قابل‌توجهی افزایش‌ یافته و در مقابل، تولید داخلی هرچند رشد داشته، اما در مقاطعی از این تقاضای فزاینده عقب مانده‌است:

سال ۱۳۹۸: با برداشته شدن نظام سهمیه بندی در سال‌های میانی دهه‌۱۳۹۰، مصرف بنزین در سال‌۹۸ به اوج تاریخی اش نزدیک شد. متوسط مصرف روزانه در ابتدای این سال‌ حدود ۹۷‌ میلیون لیتر بود. در نیمه آبان ۱۳۹۸، مصرف بنزین به حدود ۱۰۰‌ میلیون لیتر در روز رسید؛ این در حالی است که بهره برداری از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس (بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی جهان) در سال‌۱۳۹۷ ظرفیت تولید را افزایش داد. در ۲۴ آبان ۱۳۹۸ دولت با تصمیم سران سه قوه، اقدام به سهمیه بندی مجدد بنزین و افزایش قیمت آن (۱۵۰۰‌ تومان سهمیه‌ای و ۳۰۰۰‌ تومان آزاد) کرد. اجرای این طرح به کاهش سریع مصرف منجر شد؛ به‌ طوری که مصرف روزانه از حدود ۱۰۰‌ میلیون لیتر به ۷۲‌ میلیون لیتر سقوط کرد. به بیان دیگر، در فاصله ۲۴ آبان تا ۲۱ آذر ۱۳۹۸ متوسط مصرف به ۷۷.۳‌ میلیون لیتر در روز کاهش‌ یافت. این کاهش چشمگیر نشان‌دهنده تاثیر فوری سهمیه بندی بود.

سال ۱۳۹۹: در سال‌۱۳۹۹، چند عامل موجب شد مصرف بنزین نسبت به روند قبلی بسیار پایین‌تر بماند. از یک‌سو سهمیه بندی انتهای ۹۸ هنوز اثرات خود را در اوایل ۹۹ حفظ کرده‌ بود و از سوی دیگر همه گیری کووید-۱۹ و اعمال قرنطینه و محدودیت‌های تردد از اسفند ۹۸ تا بهار و تابستان ۹۹ باعث افت شدید تقاضای سوخت شد، در نتیجه میانگین مصرف بنزین در ۷ ماه نخست سال‌۱۳۹۹ حدود ۷۵‌ میلیون لیتر در روز بود که کم‌تر از پیش‌بینی کارشناسان پس از سهمیه بندی (۸۶‌ میلیون لیتر در روز) به‌ حساب می‌آمد. در اوج محدودیت‌های کرونایی در نوروز ۱۳۹۹، مصرف روزانه بنزین به حدود ۴۴‌ میلیون لیتر در روز نیز سقوط کرد که در یک‌دهه‌گذشته بی‌سابقه بوده‌است. ایران به جرگه صادرکنندگان بنزین پیوست و براساس آمار گمرک، در سال‌ ۱۳۹۹ حدود ۳‌ میلیارد دلار بنزین صادر کرد.

سال ۱۴۰۰: با فروکش‌کردن نسبی همه گیری کووید-۱۹ و بازگشت تدریجی تردد‌ها به حالت عادی در سال‌۱۴۰۰، مصرف بنزین دوباره اوج گرفت. هرچند نظام سهمیه بندی پس از آبان ۹۸ برقرار ماند، اما عدم‌ تغییر قیمت اسمی در‌برابر تورم شدید سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ باعث کاهش ارزش واقعی قیمت بنزین شد (در پایان ۱۴۰۰ سهم هزینه بنزین در سبد خانوار حتی کمتر از قبل از آبان ۹۸ بود.) براساس گزارش‌ها، میانگین مصرف روزانه بنزین در سال‌۱۴۰۰ حدود ۸۶‌ میلیون لیتر بود. این رقم نسبت به سال‌۱۳۹۹ افزایش قابل‌توجهی داشت (به‌ معنای افزایش ۱۵‌ درصدی). مجموع تولید روزانه بنزین در این سال‌حدود ۱۰۰ تا ۱۰۵‌میلیون لیتر برآورد می‌شود که هنوز اندکی از مصرف بیشتر بود.

سال ۱۴۰۱: روند فزاینده مصرف در سال‌۱۴۰۱ شدت بیشتری یافت. با عادی شدن کامل سفر‌ها و فعالیت‌های اقتصادی پس از همه گیری کووید-۱۹، مصرف بنزین در ایران به‌ طور متوسط به ۱۰۴.۵‌میلیون لیتر در روز رسید. این رقم نسبت به متوسط سال‌قبل (۱۴۰۰) بیش از ۲۰‌ درصد افزایش نشان می‌دهد که رشد سالانه کم سابقه‌ای است. در روز‌های پایانی اسفند ۱۴۰۱، رکورد‌های تاریخی مصرف شکسته شد؛ به‌ طوری که در آخرین روز سال‌ ۱۴۰۱ مصرف بنزین به ۱۴۴‌ میلیون لیتر رسید. همچنین میانگین مصرف بازه ۲۰ تا ۲۷ اسفند ۱۴۰۱ روزانه ۱۱۷‌ میلیون لیتر بود که نسبت به مدت مشابه سال‌ قبلش، ۱۳.۵ درصد افزایش‌یافته بود. رشد شتابان مصرف در ۱۴۰۱ باعث شد تولید داخل و مصرف سربه‌سر شود.

سال ۱۴۰۲: در سال‌۱۴۰۲ عدم‌ توازن میان مصرف و تولید بنزین کاملا نمایان شد. با وجود اقدام‌هایی برای کنترل مصرف، آمار رسمی نشان می‌دهد میانگین مصرف بنزین در این سال‌ به حدود ۱۱۵‌میلیون لیتر در روز افزایش‌ یافت. در ایام پُرتردد (مثل تعطیلات نوروز ۱۴۰۲)، مصرف روزانه حتی از ۱۲۵‌ میلیون لیتر فراتر رفت که حدود ۱۳‌ درصد بیشتر از سال‌ قبلش بود. از سوی دیگر، ظرفیت تولید عملیاتی بنزین (حداکثر) به حدود ۱۱۰‌ میلیون لیتر در روز رسید. مسوولان از توان تولید اسمی تا ۱۲۰‌ میلیون لیتر در روز سخن گفته‌اند. ایران در سال‌ ۱۴۰۲ ناچار شد کمبود بنزین را از طریق واردات جبران کند.

سال ۱۴۰۳: در آغاز سال‌۱۴۰۳ نیز روند مصرف فزاینده ادامه پیدا کرد. در تعطیلات نوروز ۱۴۰۳ برای نخستین‌بار مصرف روزانه بنزین در برخی ایام از ۱۳۰ تا ۱۴۰‌میلیون لیتر فراتر رفت. هرچند میانگین مصرف روزانه اعلام شده در فروردین ۱۴۰۳ حدود ۱۱۵ تا ۱۲۰‌ میلیون لیتر بود، اما رکورد‌های مقطعی زنگ خطر را برای آینده به صدا درآورده است. براساس آمار رسمی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، میانگین مصرف روزانه بنزین از ابتدای ۱۴۰۳‌برابر ۱۲۴‌میلیون لیتر و در روز ۲۹ اسفند؛ ۱۶۴‌ میلیون و ۴۰۰‌ هزار لیتر بود. در روز ۳۰ اسفند (آخرین روز سال‌ ۱۴۰۳) نیز ۱۴۴‌ میلیون و ۸۰۰‌ هزار لیتر بنزین در کشور توزیع‌ شد.

سال ۱۴۰۴: در نوروز ۱۴۰۴، تولید روزانه بنزین کشور حدود ۱۱۵‌ میلیون لیتر بوده‌است؛ درحالی‌که میانگین مصرف روزانه (از اول فروردین تا ۱۴ فروردین) به ۱۳۱.۲‌ میلیون لیتر رسید. براساس برآورد‌ها اگر دولت در سال‌ ۱۴۰۴ اقدام موثری برای مدیریت مصرف نکند، میانگین مصرف سالانه حدود ۱۳۸‌ میلیون لیتر در روز می‌شود. تولید داخلی فقط پاسخگوی ۸۵‌ درصد از این تقاضاست و کشور برای جبران کسری، مجبور به واردات ۵.۵ میلیارد دلار بنزین در سال‌جاری خواهد بود. این رقم ۲.۵ درصد بالاتر از نوروز ۱۴۰۴ و ۱۱‌ درصد بیشتر از مصرف میانگین سال‌ ۱۴۰۳ است.

ریشه‌های ناترازی

عوامل متعددی در بروز کسری بنزین و سبقت گرفتن مصرف بر تولید در سال‌های گذشته نقش داشته‌اند.

رشد شتابان مصرف داخلی: مصرف بنزین در ایران در سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۴ رشد کم سابقه‌ای را تجربه کرد. بخشی از این رشد، ناشی از افزایش تعداد خودرو‌ها و سفر‌ها پس از فروکش‌کردن همه گیری کووید-۱۹ بود که جهش تقاضا ایجاد کرد، اما عامل ساختاری، قیمت پایین بنزین در داخل (به دلیل یارانه‌ای بودن) است که باعث مصرف بی رویه می‌شود.

کاهش اثر سیاست‌های مدیریت مصرف: تجربه تاسف برانگیز آبان ۱۳۹۸ نشان‌داد که پس از مدتی جامعه به قیمت‌های جدید عادت می‌کند و مجددا مصرف افزایش می‌یابد. چنانکه وزیر نفت وقت پیش‌بینی کرده‌ بود، حدود ۲۰‌میلیون لیتر کاهش مصرف ناشی از سهمیه بندی سال ۹۸ به‌ تدریج بازگشت. این موضوع ضرورت تداوم اقدام‌های مدیریتی را نشان می‌دهد. پس از آن تاریخ، برنامه جامع جدیدی برای کنترل مصرف بنزین پیاده نشد. حتی ابزار‌های غیرقیمتی همانند سختگیری در سهمیه ها، ارتقای حمل‌ونقل عمومی یا بهبود بهره‌وری خودرو‌ها نیز تا مدت‌ها مورد غفلت بود.

قاچاق سوخت به کشور‌های همسایه: شکاف شدید قیمت بنزین ایران با کشور‌های همجوار، همواره انگیزه زیادی برای قاچاق سوخت ایجاد‌ کرده‌است. قیمت بنزین در کشور‌های همسایه مان چند برابر قیمت داخلی (هر لیتر یک‌هزار و ۵۰۰‌ تومان تا ۳‌ هزار‌تومان) است، به‌ همین‌ دلیل برآورد می‌شود روزانه حدود ۱۰‌ میلیون لیتر بنزین به شکل قاچاق از کشور خارج شود (هرچند آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد). برخی مقام‌ها ارقام بالاتری، حتی ۱۵ تا ۲۰‌ میلیون لیتر در روز نیز عنوان کرده‌اند.

کاهش مصرف CNG و جایگزینی آن با بنزین: در سال‌های گذشته یکی از راهبرد‌های مدیریت مصرف سوخت، توسعه گاز طبیعی فشرده (CNG) به‌ عنوان سوخت جایگزین بنزین بوده‌است. این سیاست پس از سهمیه بندی سال‌ ۱۳۸۶ به‌ شدت پیگیری شد و مصرف روزانه CNG از نزدیک صفر به حدود ۲۰‌ میلیون مترمکعب در اوایل دهه‌ ۱۳۹۰ رسید‌ که معادل صرفه‌جویی ۲۰‌ میلیون لیتر بنزین در روز بود.

عدم‌ سرمایه‌گذاری کافی در ظرفیت پالایش: از سمت عرضه، یکی از علل اساسی ناترازی، توسعه ناکافی ظرفیت پالایشگاهی کشور در دهه‌گذشته بوده‌است، پس از بهره برداری کامل پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس (۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸) و چند طرح بهبود کیفیت و کمی تولید در پالایشگاه‌های موجود، پروژه بزرگ جدیدی به سرانجام نرسید، در نتیجه ظرفیت تولید بنزین در محدوده حدود ۱۰۵ تا ۱۱۰‌ میلیون لیتر در روز متوقف ماند.

عوامل اقتصادی و جمعیتی: رشد جمعیت شهری، افزایش تعداد خودرو‌های شخصی به‌ دلیل تولید خودرو بیش از اسقاط خودرو‌های فرسوده، کاهش ارزش‌ ریال (که انگیزه صادرات قاچاق را بالا برد) و نیز عدم‌ توسعه کافی حمل‌ونقل عمومی (به علت مشکلات بودجه‌ای دولت و تحریم‌ها در واردات ناوگان) از عواملی هستند که به‌ صورت غیرمستقیم مصرف بنزین را بالا نگه داشته‌اند.

منبع: دنیای‌اقتصاد